Strój Rzeszowski

Mężczyźni nosili latem słomiane kapelusze, wykonane z żytniej plecionki. Główka kapelusza była miękka, niska i okrągła, denko było płaskie, kania szeroka i lekko podwinięta z tyłu. W dni świąteczne nosiło się czarne, makowe kapelusze.

Ich główki były ozdabiane kolorowymi sznurkami albo szeroką taśmą z aksamitu. Końce sznurków opadały na rondo kapelusza, a tasiemkę ozdabiano dodatkowo błyszczącymi ozdobami i pawimi piórami. 

Strój Rzeszowski - opis stroju męskiego

Bogatsi gospodarze swoje kapelusze podszywali czerwonym suknem tak, by wąską lamówkę było widać na zewnątrz. Zimą Rzeszowiacy zakładali magierki z wełny. Były to czapki robione na drutach, z białej wełny z czerwonymi, wąskimi paskami. W najchłodniejsze dni noszono też czarne i kopiaste czapy z baraniego futra. Od spodu czapki podszywało się futrem, wełną albo watą. Na co dzień mężczyźni nosili koszule szyte z lnianego albo konopnego płótna samodziałowego. Na dni świąteczne przeznaczano koszule z dobrze wybielonego lnu lepszej jakości. W późniejszym czasie koszule szyło się z materiałów fabrycznych. Koszule miały krój przyramkowy. Kołnierzyk był mały, wykładany, o prostych rogach. Rękawy nie miały mankietów, ale wszywało się je w wąską oszewkę. Przód koszuli był rozcięty i wzmocniony naszyciami z płótna, które zabezpieczały przed rozdarciem materiału.

Koszule świąteczne były szyte z materiału bawełnianego. Do ich szycia wykorzystywano szersze płaty tkaniny, ponieważ koszule świąteczne gęsto marszczono. Świąteczne koszule ozdabiało się haftem angielskim albo atłaskowym, umieszczanym przy mankietach, kołnierzyku i na przodach. Koszule wypuszczało się zawsze na spodnie. Gacie, czyli spodnie z płótna, mogły pełnić rolę spodni wierzchnich albo bielizny spodniej, w zależności od pory roku. Gacie noszone na wierzchu szyło się z lepszego gatunkowo materiału, między innymi z lnianego samodziału. Gacie noszone jako bielizna były szyte z lnu albo materiału konopnego.

Zespół Pieśni i Tańca Karapty w stroju Rzeszowskim (zdjęcie: ZPiT Karpaty)

Pierwszy sukieniak mężczyzna dostawał dopiero, gdy szedł do ślubu. Starsze sukieniaki szyło się z płótna, potem zaczęto się wzorować na modzie miejskiej. Nogawki zwężały się od kolan, wpuszczało się je w buty i lekko wykładało na cholewy. Kawalerowie i młodzi mężczyźni ozdabiali swoje spodnie oblamówkami, które pokrywało się ściegiem Janina albo żółtym haftem. Dolna krawędź była ozdobiona wełnianą włóczką. Kamizelki szyło się z niebieskiego, fabrycznego płótna. Sukieniaki i kamizelki jako pierwsi zaczęli nosić mieszkańcy wioski Budziwój, który nie musieli odrabiać pańszczyzny, ale często służyli w wojsku lub pracowali na poczcie. Ich stroje inspirowane były ma kurtkach i spodniach noszonych przez XIX-wiecznych powstańców. Sukmany zdobiło się sznurkami albo kochasiami. Poły sukmany, klapki przy mankietach i kołnierzu obszywało się czerwonym suknem. Sukmana ozdobiona sznurkiem miała cztery równoległe rzędy, między którymi doszywało się ułożone zygzakowato cienkie sznureczki. Ozdobny szlak zaczynał się na linii pasa, potem biegł przez przody, okrążał kołnierzyk i docierał do końca sukmany. Zdobienie ze sznurka było uzupełniane pojedynczymi supełkami, wiązanymi co dziesięć centymetrów. Innym nakryciem wierzchnim była płótnianka. Nie miała ona żadnych ozdób, a za jej zapięcie służyła duża, prosta haftka.

Płótniankę wypuszczało się na wierzch i przewiązywało paskiem. Pasek był wąski i długi, wykonywało się go zazwyczaj z wyprawionej na biało skóry. Pasek ozdabiano metalowymi, płaskimi guzikami. Pasek miał zapięcie w postaci pojedynczej, żelaznej sprzączki. Końce paska zwisały luźno po bokach. Do pasa przywiązywało się rzemykiem albo sznurkiem woreczek na tytoń oraz nożyk. Młodzi mężczyźni do stroju świątecznego zakładali pas krakowski. Służył on do opasywania sukmany, rzadziej koszuli. W późniejszym okresie pasy krakowskie ubierało się bezpośrednio na kamizelkę. W stroju rzeszowskim obowiązywały dwa typy obuwia – polskie i węgierskie. Buty polskie miały zgrabniejszy kształt i nosiło się je raczej tylko w dni świąteczne. Buty węgierskie były zwieńczone wysokim, podbijanym podkówkami obcasami. Do butów owijano stopy onuckami, czasami dla większego ocieplenia wkładało się do butów wiechcie słomy.

Strój Rzeszowski - opis stroju kobiecego

Panny zaplatały włosy w jeden albo dwa warkocze. Włosy zaczesywało się na gładko, z przedziałkiem pośrodku. Warkocze ozdabiało się wpinanym u nasady bukiecikiem kwiatów oraz wstążką wiązaną w kokardę. W dni chłodniejsze młode dziewczęta nosiły na głowie wełniane, wzorzyste chustki, wiązane zawsze pod brodą. Po raz pierwszy kobiety ubierają czepiec w dniu swojego ślubu i od tej pory było to już codzienne nakrycie głowy. Przy ubieraniu czepca włosy wkładało się w obręcz hamełki, którą ściągało się na czubek głowy. Rozdzielone na dwie części włosy skręcało się wokół dwóch pasków materiału przyczepionych do hamełki. Takie ułożenie włosów i materiału okręcało się wokół obręczy, a całość przypinało się do włosów za pomocą szpilek. Na czubku głowy tworzył się wtedy okrągły koczek, na który zakładało się czepek albo niedużą chustkę. Chustki szyło się przeważnie z białego płótna, które zdobiło się haftem angielskim albo atłaskowym. Chustka była trójkątna, podczas gdy czepek miał kształt podkowy. Wzdłuż podstawy czepka biegł sznureczek, którym ściągało się nakrycie do kształtu głowy.

Zarówno czepek, jak i chustka, niemal całkowicie przykrywały głowę, a włosy były widoczne tylko nad czołem oraz na skroniach. Czepek szyło się z bawełnianej, prążkowanej bawełny albo z gładkiego materiału jedwabnego. Powierzchnię czepka ozdabiało się naszyciami z koralików i cekinów. Na czepek kobieta zakładała wiązaną pod brodą albo nad czołem chustkę. Chustka była składana po przekątnej, rogi chustki krzyżowało się na karku, potem otaczało nimi głowę i wiązało w węzeł na czole. Tylko przy skromniejszych uroczystościach kobieta mogła sobie pozwolić na zdjęcie chustki i odsłonięcie całego czepka.

Koszule do stroju świątecznego szyło się z dwóch rodzajów materiału. Górna część, która pozostawała widoczna, była szyta z cienkiego samodziału lnianego, dobrze wybielonego. Czasami do szycia tej części koszuli wykorzystywało się także fabryczne płótno bawełniane. Nadołek świątecznej koszuli był gorszej jakości, zazwyczaj ze zwykłego samodziału lnianego. Koszula miała krój podobny do przyramkowego, z karczkiem, do którego doszywało się przody, plecy oraz oba rękawy. Koszula miała rękawy proste, wszywane na dole w mankiety. Przy szyi koszule wykańczało się okrągłym, wykładanym kołnierzykiem albo małym dekoltem. Wzdłuż krawędzi dekoltu, na mankietach, kołnierzykach i czasami na rękawach wyszywano wzory haftem atłaskowym i angielskim – były to zwykle motywy kwiatowe. Do haftowania używano nici białych, potem również niebieskich i czerwonych.

Zespół Pieśni i Tańca Karapty w stroju Rzeszowskim (zdjęcie: ZPiT Karpaty)

Pod koniec XIX wieku zaczęto nosić gorsety szyte z aksamitu. Gorsety były sznurowane albo zapinane na małe haftki. Na początku gorsety były tylko czarne, potem wprowadzono także gorsety z materiałów granatowych i czerwonych. Gorset miał proste przody i plecy, w talii był lekko dopasowany, a od pasa biegły tacki opadające na biodra. Doszywało się je tak, że w całości widać było tylko dwie pierwsze tacki, pozostałe były ułożone jedna na drugiej, łukowato. Gorsety nie miały bardzo bogatych zdobień – ograniczano się do drobnych naszyć przy krawędziach, ze srebrnych cekinów albo metalowego sznureczka. Dopiero w późniejszym okresie naszycia stały się znacznie większe, a do ozdabiania zaczęto wykorzystywać cekiny w różnych kolorach. Z czasem modny stał się także haft koralikowy, między który wplatano również kolorowy haft płaski. W okresie pierwszej wojny światowej gorsety były już tak mocno zdobione, że praktycznie nie było widać materiału, z którego uszyto gorset. Za kobiecy kaftan służyła katanka. Do jej uszycia wykorzystywało się materiały bawełniane i wełniane. Za zapięcie służyły niewielkie, szklane guziki. Katanki z batystu i płótna ozdabiało się haftem angielskim i atłaskowym. Katanki z wełny ozdabiało się aksamitnymi aplikacjami, do których doszywało się motywy koralikowe.

Panie z Zespółu Pieśni i Tańca Karapty w stroju Rzeszowskim (zdjęcie: ZPiT Karpaty)

Zapaski były szerokie i gęsto marszczone. Były tak długie jak fartuchy, na szerokość były o połowę mniejsze. Najczęściej zapaski szyło się z tego samego materiału, co spódnice. Jedynym wyjątkiem były spódnice z wełny, z bogatymi haftami, do których zakładano zapaski z płótna, ozdabiane białym haftem. Za okrycie wierzchnie służyła wielka chusta, która po rozłożeniu okrywała prawie całą postać kobiety. Innym rodzajem nakrycia w brzydką pogodę były płótnianki. Te ostatnie szyło się według takiego samego wzoru, co płótnianki męskie. Drobne różnice były tylko przy zdobieniach. Płótnianki kobiecie odszywało się czerwonym suknem albo szarym sznureczkiem, czasami stosowano też ozdobne hafty. Najbardziej powszechną chustą, noszoną w okresie letnim, była ozdobna dybetka. Chustkę tego typu szyło się z cienkiej tkaniny wełnianej, zadrukowanej kolorowymi wzorami. Ozdobne wzory były tylko przy brzegach, natomiast środek chustki pozostawał gładki, zazwyczaj w kolorze siwym, kremowym, zielonym albo błękitnym.

Do stroju świątecznego kobiety nosiły buty polskie, podobne do męskich, ale zakończone niższą cholewką. Ozdobne, jedwabne wstążki były dwóch rodzajów. Te noszone w starszym okresie były jednokolorowe i gładkie. Wstążkami ozdabiało się naszyjniki – wstążka służyła do zawiązywania korali, a jej końce opadały z tyłu, sięgając aż do kolan. Ozdobne wstążki przypinało się także do katanki albo gorsetu, z tyłu – przy takim ułożeniu końce kokardy również opuszczało się na plecy. Wstążki wplatało się także w warkocze. Najcenniejszą biżuterią były naszyjniki wykonane z prawdziwych korali. Kobieta swoje korale dostawała najczęściej w posagu, gdy wychodziła za mąż. Korale nosiło się zawsze w kilku sznurach, a największy z kamieni umieszczało się pośrodku. Największe korale na dolnych sznurach dodatkowo umieszczano w obejmie, wykonanej ze srebra albo złota. Do korali przyczepiało się dukaty, talary z wizerunkiem Matki Boskiej, krzyże ze srebra.