Zygmunt III Waza
Zygmunt III Waza przyszedł na świat 20 czerwca 1566 roku. Zygmunt urodził się w czasach, gdy jego rodzice – książę szwedzki Jan i córka Zygmunta I Starego Katarzyna Jagiellonka – byli uwięzieni przez obłąkanego króla Szwecji Eryka XIV.
W 1668 roku szwedzkim możnowładcom udało się w końcu obalić Eryka, dzięki czemu los książęcej rodziny uległ znaczącej poprawie. Tron po Eryku przejął ojciec Zygmunta, nazywając się Janem III. Od początku XVI wieku luteranizm był w Szwecji religią państwową, jednak Zygmunta wychowano w wierze katolickiej. Dzięki temu mógł on później ubiegać się o polski tron po śmierci Stefana Batorego, ale nie był to jego jedyny atut. Za kandydaturą Zygmunta przemawiało przede wszystkim pozyskanie Szwecji jako sojusznika we wspólnej walce przeciwko Moskwie, a w perspektywie była także możliwa unia personalna między Rzeczypospolitą a Szwecją.
Zygmunt Waza na tronie Polski
Zaletą Zygmunta było także bliskie pokrewieństwo w dynastią Jagiellonów oraz szansa na przejęcie części Inflant, które pozostawały pod szwedzkim zwierzchnictwem. W 1587 roku powołano sejm elekcyjny, jednak doszło na nim do rozszczepienia się elekcji. Jednocześnie królem ogłoszono i Zygmunta, jak i jego przeciwnika arcyksięcia austriackiego Maksymiliana Habsburga. Zawiązały się trzy konfederacje – wiślicka popierała kandydaturę Zygmunta, mogielnicka sprzyjała Maksymilianowi, a rzeszowska skupiała szlachtę chcącą zachować neutralność w tej sprawie. Zygmunt na koronację jechał ze Szwecji do Krakowa, jednak na jego drodze stanęły wojska Maksymiliana. Hetman wielki koronny Jan Zamoyski, wierny szwedzkiemu księciu, zdołał pobić wojska Maksymiliana i uniemożliwić im marsz na Kraków. Dzięki tej interwencji 27 grudnia 1587 roku doszło do koronacji Zygmunta na króla polskiego. Kolejne bratobójcze starcie miało miejsce niespełna miesiąc później, 24 stycznia 1588 roku – w bitwie pod Byczyną Jan Zamoyski pokonał wojska austriackie i maksymilianistów. Arcyksiążę trafił do niewoli, a w bitwie zginęło ponad trzy tysiące jego zwolenników.
Kazanie Piotra Skargi - obraz Jana Matejko
Stosunki Polski z Habsburgami uregulował zawarty 9 marca 1589 roku układ bytomsko-będziński oraz rokowania w Rewalu z września tego samego roku. Układ stanowił, że Habsburgowie nie sprzymierzą się z Moskwą i nie będą wspierać żadnych rebeliantów przeciwnych Zygmuntowi. Natomiast Zygmunt miał uwolnić arcyksięcia z więzienia oraz pojąć za żonę jedną z habsburskich księżniczek. Żoną Zygmunta została córka arcyksięcia Karola Styryjskiego Anna, a ślub odbył się 31 maja 1592 roku. Zygmunt starał się też uspokoić nastroje w Polsce. Zwołał więc sejm pacyfikacyjny, który obradował od 6 marca do 23 kwietnia 1589 roku. Jednak szlachta dowiedziała się, że podczas rewalskich rokowań Zygmunt rozważał możliwość zrzeczenia się polskiego tronu na rzecz kogoś z rodziny Habsburgów, co wywołało olbrzymie niezadowolenie wśród polskiej szlachty. Zygmunta oskarżono także o to, że podczas tumultów religijnych w latach 1590-1591 zachował zbyt bierną postawę i nie uchronił protestanckich zborów przed wrogo nastawionym tłumem.
W 1592 roku odbył się sejm inkwizycyjny, podczas którego oskarżono Zygmunta o sprzeniewierzenie się zawartym paktom, jednak król zdołał się oczyścić z tych zarzutów. Po śmierci Jana III Zygmunt pojechał do Szwecji i przejął tron w czerwcu 1593 roku. Po koronacji Zygmunta na króla Szwecji oba kraje połączyły się unią personalną, ale trwała ona zaledwie kilka lat. Zygmunt większość czasu spędzał w Polsce, przez co stryj jego, Karol Sudermański, rozpoczął w 1598 roku rewoltę. 25 września 1598 roku doszło do bitwy pod Linkoeping, podczas której wojska króla zostały całkowicie pokonane, a sam Zygmunt musiał uciekać do Polski. Niecały rok później szwedzki parlament – Rigstag, odebrał Zygmuntowi szwedzki tron. Zygmunt jednak nie przyjął decyzji parlamentu i w dalszym ciągu tytułował się królem Szwecji. Król chciał zachęcić Polaków do włączenia się do sporu o szwedzką koronę, więc na sejmie w 1600 roku przekazał Rzeczpospolitej Estonię.
Alchemik Sędziwój i Król Zygmunt III Waza - obraz Jana Matejko
To wydarzenie rozpoczęło trwający sześć dekad konflikt polsko-szwedzki. W 1596 roku zawarto unię kościelną między Kościołem katolickim a prawosławnymi mieszkającymi w Polsce. W zamian za przyjęcie katolickich dogmatów i papieskiego zwierzchnictwa prawosławni mogli zachować własną liturgię, kalendarz i majątek kościelny. Ta propozycja podzieliła prawosławnych, a Konstanty Ostrogski oraz inni dysunici zdecydowali się odrzucić unię. W latach 1606-1608 doszło do rokoszu sandomierskiego, który całkowicie zdominował wewnętrzną politykę Rzeczypospolitej. Znowu oskarżono króla o chęć wprowadzenia władzy absolutnej, Zygmunt III Waza postanowił więc przeciwdziałać. Część rokoszan zgodziła się na zawarcie porozumienia – ugoda pod Janowcem, ale radykalni przeciwnicy króla domagali się abdykacji. Przeciwnicy królewscy zostali pokonali 6 lipca 1607 roku w bitwie pod Guzowem. W 1611 roku sejm zgodził się na przeniesienie lenna Prus Książęcych z Hohenzollernów na linię brandenburską, jeśli doszłoby do wygaśnięcia pruskiej dynastii.
Carowie Szujscy przed Zygmuntem III na sejmie warszawskim 1611 r. - obraz Jana Matejko
Zygmunt odmówił udziału w Dymitriadach, obawiał się bowiem kolejnej wojny z Moskwą, jednak widząc słabość Rosji uznał, że może to być doskonała okazja do odzyskania straconych ziem i królewska armia ruszyła na Smoleńsk. Odrzucił propozycję bojarów moskiewskich, którzy chcieli na carskim tronie osadził Władysława, syna króla. Zygmunt nie zgodził się, ponieważ wiązałoby się to z przejściem Władysława na prawosławie. Zygmunt toczył tez wojny ze Szwecją i Turcją, musiał też borykać się z powstaniami kozackimi, które za czasów jego rządów mocno się nasiliły. Zygmunt z dwóch małżeństw doczekał się w sumie czterech synów, a dwóch z nich – Władysław i Jan Kazimierz – zasiadło na polskim tronie po jego śmierci. Zygmunt III Waza zmarł 25 kwietnia 1632 roku i został pochowany na Wawelu.